حماد بن زید ازدیحَمّاد بن زید، حَمّاد بن زید بن درهم اَزْدی، مشهور به اَزرَق، محدّث و فقیه قرن دوم است. ۱ - معرفیجد بزرگش از اسیران سیستان و از موالی خانواده جریر بن حازم جَهضَمی بود که به بصره آمد. [۱]
ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۲]
ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۵۵، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۳۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۱.۱ - تولد و شغلحمّاد در سال ۹۸ [۴]
التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
و به قولی، در زمان عمربن عبدالعزیز (حک: ۹۹ـ۱۰۱) به‌دنیا آمد. [۷]
ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
وی ابتدا پارچه‌فروش بود، سپس به تحصیل علم روی آورد. [۸]
عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، ج۴، ص۱۵، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۱.۲ - عالم بصرهحمّادبن زید را غالباً عالم و محدّث بصره می‌شناسند [۹]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، ج۱، ص۲۹۳، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
تا آن‌جا که سفیان ثوری (محدّث و زاهد قرن دوم) وی را، پس از شعبة‌بن حجاج، بزرگ‌ترین عالم بصره دانسته است. [۱۰]
ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۷۷، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۱۱]
محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۲۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
۱.۳ - حفظ حدیثحمّاد نابینا بود، از این‌رو او را حمّادالضریر نیز خوانده‌اند. [۱۲]
ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، ج۱، ص۱۵۶، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۳]
خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
وی از حفظ حدیث نقل می‌کرد. [۱۴]
ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
گفته‌اند که چهارهزار حدیث از حفظ داشت و در بیان حدیث هیچگاه خطا نمی‌کرد. [۱۵]
احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، ج۱، ص۳۱۹، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۶]
محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، ج۱، ص۲۲۹، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰.
۲ - مشایخاز جمله مشایخ حدیث و استادان او، پدرش زیدبن درهم ، ابان‌بن تغلب ، عمروبن علاء نحوی و ایوب سختیانی بودند. [۱۷]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۰ـ۲۴۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
در این میان استفاده علمی حمّاد از ایوب سختیانی، که از تابعین بود، بیشتر از همه بوده و به تصریح خود حمّاد، بیست سال طول کشیده است. [۱۸]
یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۱۹]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۳ - شاگردانکسانی نیز از حمّاد روایت نقل کرده‌اند، از جمله: اشعث‌بن اسحاق سجستانی، پدر ابوداود (صاحب سنن)؛ سفیان‌بن عُیَینه؛ خلف‌بن هشام مُقرى؛ حمّادبن اسامة؛ على‌بن مدينى؛ و وکیع‌بن جراح. [۲۰]
یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۲۱]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۲ـ۲۴۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
مزّی [۲۲]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۳، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
نیز سفیان ثوری را، به‌رغم این‌که در طبقه محدّثان پیش از طبقه حمّادبن زید قرار دارد، در شمار راویان حدیث حمّادبن زید ذکر کرده است. ۴ - مدح و توثیقکسان بسیاری، از جمله مالک‌بن انس، احمدبن حنبل، یحیی‌بن مَعین و عبدالرحمان‌بن مهدی، حمّاد را ستایش و توثیق کرده‌اند. [۲۳]
یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، جزء۱، ص ۱۶۸، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران.
[۲۴]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۵، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
وی با اوصافی نظیر حجت، اَتقَن، اَثبَت و اصح‌الحدیث خوانده شده است، که جملگی بر وثاقت وی دلالت می‌کنند. [۲۶]
ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۷ـ۱۷۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۲۷]
ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، ج۶، ص۲۱۸، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت.
[۲۸]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۲۹]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۸، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۰]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۵۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
احمدبن حنبل نیز وی را به‌چشم اعتبار می‌نگریست و غالبآ او را از حمّادبن سلمه ــکه او نیز از محدّثان موثق بودــ برتر می‌دانست. [۳۱]
خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، ج۱، ص۱۴۷، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱.
[۳۲]
ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، ج۲، ص۴۲۲، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
حمّادبن زید، علاوه بر نقل احادیث، به جرح و تعدیل راویان پرداخته که در برخی کتابهای رجالی ثبت شده است. [۳۳]
ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، ج۱، ص۵۳۲، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۳۴]
ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، ج۱، ص۱۷۸ـ۱۸۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت.
[۳۵]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۵، ص۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۶]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۸، ص۳۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۷]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۳۰، ص۲۸۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۳۸]
علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد، ج۴، ص۱۸۳، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۵ - عقیدهحمّاد فقیه و از شاگردان مکتب فقهی ابوحنیفه بود. [۳۹]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، ج۱، ص۳۷۷، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۴۰]
ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، ج۲، ص۱۴۸ـ۱۴۹، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳.
در برخی کتابهای فقهی اهل‌سنّت و امامیه ، آرای فقهی وی نقل شده، [۴۲]
محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب‌المبسوط، ج۱، ص۱۵۵، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶.
چنان‌که در صحاح اهل‌سنّت، در ابواب فقهی، احادیث متعددی از او نقل گردیده است. [۴۴]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۱، ص۶۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۵]
محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۴، ص۲۳۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۴۶]
ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۱۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
[۴۷]
ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، ج۱، ص۱۴۲، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست.
[۴۸]
محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۱، ص۸۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۴۹]
محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۱، ص۴۴۶، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
[۵۰]
محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، ج۳، ص۳۷، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸.
با این همه، به نظر می‌رسد که حمّادبن زید، به‌سبب مشرب حدیثی‌اش، نظریه قیاس ابوحنیفه را مردود می‌دانسته [۵۱]
احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
تا آن‌جا که از مرگ ابوحنیفه شادمان شده است. [۵۲]
احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸ـ۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
وی براساس همین موضع جانب‌دارانه‌اش از اهل حدیث، آشکارا به مخالفت با نظریه خلق قرآن و طرف‌داران آن پرداخته و اقتدا به آن‌ها را در نماز جایز ندانسته است. [۵۳]
احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۸، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
[۵۴]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۴۹، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
۶ - عالم قرائتافزون بر حدیث و فقه ، حمّاد از عالمان قرائت نیز بود. ابن‌جَزَری [۵۵]
ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، ج۱، ص۲۵۸، چاپ برگشترسر، قاهره.
وی را در زمره راویان از عاصم‌بن ابی‌النجود، ابن‌کثیر و عمروبن علاء دینار (هر سه از عالمان قرائت) ذکر کرده است. شیبة‌بن‌عمروبن میمون نیز از راویان قرائت حمّاد است. [۵۶]
ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، ج۱، ص۲۵۸، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا).
۷ - حمایت از عثمانحمّاد سخت طرفدار عثمان‌بن عفان ، سومین خلیفه اهل تسنن ، بود [۵۸]
سلیمان‌بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، ج۱، ص۳۰۷، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
[۵۹]
یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، ج۷، ص۲۵۰، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
تا آن‌جا که از وی نقل شده است اگر کسی قائل به برتری علی علیه‌السلام بر عثمان باشد همانند کسی است که بگوید صحابه پیامبر خیانت کرده‌اند. [۶۰]
احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، ج۶، ص۲۵۹، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
حمّاد احادیث فراوانی نقل کرده، اما در این زمینه مجموعه‌ای گرد نیاورده است. [۶۱]
احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، ج۱، ص۳۱۹، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۸ - درگذشتوی در ۱۷۹ درگذشت، همان سالی که مالک‌بن انس از دنیا رفت. والی بصره، اسحاق‌بن سلیمان هاشمی، بر جنازه حمّاد نماز گزارد. [۶۳]
ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، ج۲، ص۳۴۲ـ ۳۴۳، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۹ - سخن رجالیانشیخ طوسی مطابق روش خود در کتاب رجال [۶۴]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۱، ص۲۹.
حمّادبن زید را در ذیل اصحاب امام صادق علیه‌السلام نام‌برده است. به گفته مامقانی [۶۶]
عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، ج۲۴، ص۳۱ـ۳۳، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
برخی این حمّاد را همان ابواسماعیل بصری که در فهرست شیخ طوسی [۶۷]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۵۳۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
معرفی شده و از اصحاب امامیه است، دانسته‌اند؛ اما شوشتری [۶۸]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۴۱ـ۶۴۲.
این برداشت را رد کرده است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیّة فی طبقات الحنفیّة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/۱۹۹۳. (۲) ابن ابی‌حاتم، کتاب‌الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت. (۳) ابن‌جزری، غایة‌النهایة فی طبقات‌القرّاء، چاپ برگشترسر، قاهره (بی‌تا). (۴) ابن‌حِبّان، کتاب‌الثقات، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۳ـ۱۴۰۳/ ۱۹۷۳ـ۱۹۸۳، چاپ افست بیروت. (۵) ابن‌حجر عسقلانی، کتاب تهذیب التهذیب، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۶) ابن‌حنبل، کتاب‌العلل و معرفة‌الرجال، چاپ وصی‌اللّه‌عباس، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۷) ابن‌سعد، الطبقات الکبری (بیروت). (۸) ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست. (۹) ابن مَنْجُوَیْه، رجال صحیح مسلم، چاپ عبداللّه لیثی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۰) احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷. (۱۱) سلیمان‌بن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه‌البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، (رباط) ۱۴۱۱/۱۹۹۱. (۱۲) محمدبن اسماعیل بخاری، التاریخ‌الصغیر، چاپ محمود ابراهیم زاید، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۱۳) محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۴) محمدبن عیسی ترمذی، الجامع‌الکبیر، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۹۹۸. (۱۵) محمدبن احمد ذهبی، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۸ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۸ـ۱۹۷۰. (۱۶) محمدبن احمد شمس‌الائمه سرخسی، کتاب‌المبسوط، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶. (۱۷) شوشتری، قاموس الرجال. (۱۸) خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت‌الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکی‌بک، مصر ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱. (۱۹) محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۲۰) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۲۱) محمدبن حسن طوسی، کتاب‌الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. (۲۲) احمدبن عبداللّه عجلی، معرفة‌الثقات، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستوی، مدینه ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۳) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد ۱۴۱۲ـ۱۴۲۴. (۲۴) عیاض بن موسی قاضی عیاض، ترتیب‌المدارک و تقریب المسالک لمعرفة اعلام مذهب مالک، چاپ عبدالقادر صحراوی، مغرب ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲۵) عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ. (۲۶) یوسف‌بن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماءالرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۲۷) یحیی‌بن شرف نووی، تهذیب الاسماء و اللغات، مصر: ادارة الطباعة المنیریة، چاپ افست تهران. (۲۸) علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع‌الزوائد و منبع‌الفوائد، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۲۹) عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة الیقظان، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۴۹۴. |